II powstanie śląskie w zbiorowej świadomości nie wyróżnia się specjalnie w triadzie pozostałych zrywów Górnoślązaków. W pamięci Polaków jest to kolejny wyraz walki miejscowej ludności o przyłączenie ich regionu do Polski. Koneserzy kina zapewne znają także wspaniale uwiecznione te wydarzenia w filmie Kazimierza Kutza „Sól ziemi czarnej”. Dzieło to, a zwłaszcza jego niezapomniane sceny z zakrwawionymi powstańcami w białych koszulach, utrwaliło wizerunek II powstania śląskiego jako przegranego zrywu o przyłączenie Śląska do Polski. A to przecież nie jest to prawda.

Powstania śląskie nie miały wiele wspólnego z tym, co sobie można wyobrazić na hasło: „polskie powstanie narodowe”. Każde z nich było inne i inny był ich cel, a także przyczyny. Przy I powstaniu główną rolę grały kwestie socjalne, na które nałożyła się także sprawa narodowa. III powstanie, jak nazwał je chociażby prof. Ryszard Kaczmarek, było czymś w rodzaju polsko-niemieckiej wojny hybrydowej. To co łączyło te dwa zrywy, to niewątpliwie chęć, przynajmniej większości powstańców, oderwania Górnego Śląska od Niemiec. W II powstaniu było jednak inaczej. Tu nie chodziło o przyłączenie regionu do odrodzonej Polski, ale o zapewnienie w miarę uczciwych warunków plebiscytu i zakończenie terroru niemieckiego.

Zobacz także:

Jak wyglądało I powstanie śląskie

W traktacie wersalskim zdecydowano o przeprowadzeniu na Górnym Śląsku głosowania na temat przyszłości tego regionu. Dopiero jednak w styczniu 1920 roku na obszar plebiscytowy zaczęły przybywać oddziały Ententy, które miały nadzorować przebieg plebiscytu. Ale była to ciągle część państwa niemieckiego. Wycofano stąd wprawdzie osławione pacyfikacją I powstania śląskiego jednostki Grenzschutzu, a władzę oddano Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej z gen. Henry La Rondem na czele, ale nadal byli tu niemieccy urzędnicy, a zwłaszcza niemiecka policja bezpieczeństwa Sipo, czyli Sicherheitpolizei. To z jej pomocą działały tu również niemieckie bojówki, które rozbijały polskie spotkania agitacyjne czy po prostu terroryzowały propolsko nastawionych Ślązaków.

Nie było jednak też tak, że Polacy działali całkowicie osamotnieni. Od lutego 1920 roku funkcjonował Polski Komisariat Plebiscytowy, na którego czele stał Wojciech Korfanty. To on odpowiadał za politykę polską na tym obszarze. W składzie Komisariatu znaleźli się również przywódcy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska – Alfons Zgrzebniok i Mieczysław Paluch. Komisariat urzędował w Hotelu Lomnitz w Bytomiu. W nocy z 27 na 28 maja 1920 roku niemieckie bojówki przeprowadziły atak na budynek. W środku była wtedy niewielka grupa pracowników. W pewnym momencie zaczęło się wręcz regularne oblężenie. Tłum Niemców otoczył hotel, a w ruch poszły butelki z benzyną i kamienie. Od tragedii uchronił Polaków oddział francuskich żołnierzy, którzy rozpędzili bojówkarzy.

Francuzi byli jedynymi, na których można było liczyć pośród sił Ententy znajdujących się na Górny Śląsku. Włosi faworyzowali Niemców, przez co przymykali oczy na ich ekscesy. Podobnie mieli postępować Brytyjczycy, którzy dopiero szykowali się do wyjazdu na polsko-niemieckie pogranicze. Z tygodnia na tydzień sytuacja była coraz bardziej napięta. Atakowano polskich działaczy, gazety czy instytucje kulturalne. Apogeum tych działań nastąpiło w sierpniu 1920 roku. Niemcy wobec postępów Armii Czerwonej w wojnie z Polską liczyli, że Rzeczypospolita za chwilę padnie. 17 sierpnia gruchnęła nawet plotka o zdobyciu Warszawy przez Rosjan. Tego też dnia w Katowicach wybuchły polsko-niemieckie zamieszki. Niemcy plądrowali polskie sklepy, doszło do starć i znów interweniowali Francuzi. Padli zabici. Rannych próbował ratować polski doktor Andrzej Mielęcki, jednak w momencie, gdy chciał udzielić pomocy niemieckim postrzelonym sam został śmiertelnie trafiony kulą z karabinu niemieckiego bojówkarza.

Wydarzenia z 17 sierpnia zdeterminowały dalszy bieg wypadków. Wojciech Korfanty dał prącej do większej akcji zbrojnej POW GŚ zielone światło do ataku. Korfanty jednak nigdy nie wierzył w zbrojne odbicie Niemcom Górnego Śląska. Uważał, że przyznanie Polsce tej prowincji może nastąpić wyłącznie na drodze polityczno-dyplomatycznych wysiłków, a powstanie może być jedynie argumentem na rzecz Polski, ale nie najważniejszym. Zresztą przed rozpisanym plebiscytem taka próba zbrojnego wyzwolenia regionu byłaby wręcz szkodliwa. Walka zbrojna była zatem dla niego ostatecznością, jednak do tej ostateczności doszło jego zdaniem właśnie w sierpniu 1920 roku. Polacy mieli dość wielomiesięcznych upokorzeń. Ponadto POW GŚ była lepiej przygotowana do walki niż przy poprzednim zrywie. Korfanty wyznaczył powstańcom także inny cel, niż w 1919 roku. Tym razem chodziło o wymuszenie na Entencie decyzji usunięcia z terenu plebiscytu niemieckiej policji bezpieczeństwa Sipo, by w ten sposób pozbawić niemieckie bojówki zaplecza i zakończyć antypolski terror.

Powstanie wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Poprzedziło je płomienne oświadczenie Korfantego wzywające do walki i strajku generalnego, wspierającego powstańców. Za działania militarne odpowiadał porucznik Alfons Zgrzebniok. Powstańcom udało się szybko opanować miejscowości i dzielnice w całym okręgu przemysłowym, w których nie stacjonowały jednostki Sipo i Ententy. Dużym sukcesem było zerwanie łączności wroga, co uniemożliwiło skuteczne zdławienie zrywu. Warto jednak poznać specyfikę tej insurekcji. Obszar plebiscytowy był wtedy pozbawiony regularnych wojsk niemieckich. Przeciwnikiem były zatem bojówki lub policja. Na wsiach, gdzie dominowała ludność polska najczęściej obywano się bez strzelaniny. W mieście przejmowano place i podwórka w podobny sposób. Dopiero w rejonach z dominacją ludności niemieckiej dochodziło do potyczek, ale nie były to boje znane z powstania warszawskiego.

Powstanie trwało jedynie pięć dni, a za jego sukcesem stał głównie mało ambitny, czy żeby ładniej powiedzieć, realistyczny cel, którym było pozbycie się niemieckiej policji. Demonstracja zbrojna, jaką było II powstanie pokazywało, że Polacy mają już dość terroru. Był to krzyk rozpaczy, ale taki, który mógł okazać się skuteczny, bo chciano nim wymusić rzecz realną. Już 24 sierpnia Międzysojusznicza Komisja zgodziła się z polskim postulatem i wydano decyzję o utworzeniu opartej na parytecie polsko-niemieckim Policji Plebiscytowej, która zastąpiła wycofywaną stąd Sipo.

II powstanie śląskie było zatem niewątpliwie powstaniem wygranym, ale jej cel był tak naprawdę minimalistyczny. Nie przesądzał o przynależności tych ziem do wolnego państwa polskiego, a o to głównie toczyły się nasze powstania. Nie obfitowało też w jakieś szczególnie duże starcia, co akurat nie jest zarzutem, bo już Sun Tzu przekonywał, że najlepiej osiągać swoje cele bez walki. Ale z perspektywy ostatecznego rozstrzygnięcia o przynależności Górnego Śląska nie miało to większego znaczenia, bo tu decydujące okazało się III powstanie. Czy zatem II powstanie śląskie to był „kawał dobrej, nikomu niepotrzebnej roboty”? Absolutnie nie! Podobnie jak przeddzień powstania styczniowego czy warszawskiego Polacy mieli wtedy dość upokorzeń i terroru. Tylko że w 1863 roku i 1944  roku powstańcy swoją walką nie mogli na dłuższą metę przerwać tego stanu, a jak historia pokazała, jedynie go potem zwiększono. Natomiast Górnoślązacy w 1920 roku swoją walką mogli przerwać terror. I tego doknali. Dlatego warto było się bić.