Autor: Blanka Ciborowska

Jak w tak krótkim czasie mogło dojść do tak druzgocącej degradacji języka? Kto stworzył podwaliny pod politykę Alaksandra Łukaszenki, która doprowadziła do rusyfikacji – jak na ironię, de iure niepodległej Białorusi – na skalę nieznaną pod rosyjskim zaborem? I co najważniejsze – czy język białoruski ma jakiekolwiek perspektywy przetrwania i odrodzenia? Czy może stać się językiem Nowej Białorusi, a nawet utorować drogę do jej powstania? 

W sowieckiej i postsowieckiej propagandzie – bądź co bądź, rzutującej także na zachodnie wyobrażenia – utrwalił się stereotyp cichego, spolegliwego Białorusina, nade wszystko kochającego pokój i z pokorą znoszącego wszystkie przeciwności losu. Istnieje nawet białoruskie słowo, którym zwykło się określać charakter narodowy Białorusinów – памяркоўны (pamiarkouny). Chętnie wplatają je w swoje wypowiedzi nawet rosyjskojęzyczni przedstawiciele nomenklatury, łącznie z samym Alaksandrem Łukaszenką. ,,I nasi ludzie, pamiarkouni, jak to u nas się mówi, ostrożna, rozsądna Białoruś, zamknąwszy oczy, zagłosowała na tego chłopca. Na mnie” – tłumaczył w 2003 powody swoje zwycięstwa (w wyborach, tradycyjnie, poprzedzonych rozprawą z opozycjonistami i uznanych za niedemokratyczne przez zachodni świat…).

Przetrwania narodu białoruskiego wraz z jego mową i kulturą nie sposób nie uznać za historyczny fenomen. Od XVII wieku pozbawieni elit posługujących się narodowym językiem, od XVIII wieku ostatecznie pozbawieni niepodległości, rusyfikowani i sprowadzani do roli li tylko etnograficznego elementu – Białorusini nieprzerwanie żyli w warunkach niesłabnącego ucisku politycznego i obcej dominacji kulturowej. Wspomnień o własnej, niezależnej państwowości poszukiwać mogli jedynie w zamierzchłej przeszłości, a jej odnowienie przez długie lata zakrawało jedynie na utopijną mrzonkę lub polityczne szaleństwo. W warunkach niskiego rozwoju oświaty, dziewięćdziesięcioprocentowego wskaźnika analfabetyzmu, ekonomicznego zacofania i nędzy abstrakcją były zresztą same marzenia o niepodległości…

W słynnym litewskim dramacie historycznym Mažvydas (Mażwid) tytułowy bohater – szesnastowieczny teolog protestancki, autor pierwszej drukowanej książki w języku litewskim – uczy chór sylaba po sylabie wypowiadać nazwę własnej ojczyzny: Lie-tu-va. Gdy oporny początkowo chór coraz śmielej powtarza ów wyraz, Mażwid dodaje: ,,Kiedy wypowiecie to słowo, to na ustach/ Poczujecie smak miodu i krwi”. Subtelna, na poły mistyczna scena przedstawia symboliczne narodziny litewskiej świadomości narodowej. W czasach sowieckiej niewoli odczytywano ją – podobnie jak w Polsce Dziady Kazimierza Dejmka – jako płynący z desek teatru głos protestu. Dominik Wilczewski zapewne nieprzypadkowo przytacza ją na kartach swojej książki. Niczym Mażwid, oswaja on bowiem polskiego czytelnika z tą obco brzmiącą nazwą, ową nie do końca jeszcze poznaną i zrozumianą, młodą, niezależną Lietuvą. Prawdziwą Litwą, Litwą Litwinów, Litwą po litewsku.

Tuż za wschodnią granicą Polski swoje korzenie ma język, który najpierw z języka dworu i elit stał się językiem ludu, później z języka ludu – językiem inteligencji, z języka inteligencji – swoistym politycznym manifestem. Co jeszcze bardziej zaskakujące – język ten zapisać można czterema alfabetami, w tym… arabskim. Znało go – przynajmniej na poziomie biernego rozumienia – wiele postaci fundamentalnych dla naszej tożsamości narodowej. Jego historia jest wyjątkowa; niemniej złożona, niejednoznaczna, barwna i tragiczna, co narodu, który… Chciałoby się napisać ,,posługuje się nim”, ale rzecz w tym, że nie byłoby to w pełni prawdą. Mowa bowiem o języku białoruskim, który UNESCO uznaje za zagrożony wyginięciem. Co jego status, ulegający na przestrzeni lat ogromnym przemianom, mówi nam o historii i charakterze narodowym samych Białorusinów?

Wielu miłośników literatury zwykło porównywać czytanie do podróży, podczas której poznajemy nieznane miejsca i ludzi, nie ruszając się z domowego zacisza. Anthony Bale w swojej książce zaprasza nas w podwójną podróż – zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Przenosi nas jednocześnie w zamierzchłe lata średniowiecza i dalekie zakątki Azji i Afryki, ukazując nie tylko przygody swoich bohaterów, ale także percepcję świata zupełnie inną od naszej – ukształtowaną przez odmienne doświadczenia, ideały i wartości epoki, kręgi kulturowe. Podczas tej wyprawy czeka nas wiele niespodzianek, szoków, niekiedy zniesmaczenia, niekiedy śmiechu. Pewne jest jednak, że zgodnie z porzekadłem, iż ,,podróże kształcą” – nauczy nas ona patrzeć inaczej na historię własnej cywilizacji…

Poprzednia część artykułu przedstawiała losy Wilna i Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie przedrozbiorowym. Na współczesny obraz miasta decydujący wpływ miały jednak przemiany, które zaszły w nim w czasach, gdy Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy. Upadek wspólnego państwa spowodował przymusowy rozwód Litwy z Koroną, a rozwój nacjonalizmów zaognił stosunki między związanymi z Wilnem narodami...

,,Opowieści z Pogranicza” to nowy cykl Kuriera Historycznego, badający wielowymiarowe losy ziem, które w polskiej kulturze i historiografii przyjęto nazywać ,,Kresami wschodnimi" – jakkolwiek ten polonocentryczny termin nie zawsze spotyka się z pozytywnym odbiorem naszych wschodnich sąsiadów. Ze względu na jego kontrowersyjne konotacje, autorka proponuje zastąpienie go określeniem Pogranicze – trafniej oddającym niezwykły charakter obszaru leżącego na styku kultur, religii, państw, kręgów cywilizacyjnych. 

Powstanie styczniowe było najdłuższym ze wszystkim polskich zrywów niepodległościowych – i bezsprzecznie najtragiczniejszym w skutkach. Porażająca klęska na długie lata przekreśliła plany ponownej walki zbrojnej z zaborcą. Jednocześnie powstanie ukształtowało nowoczesny naród polski i pozostawiło na naszej mentalności i społeczno-politycznych dziejach niezmazalne piętno.

13 listopada 1924 roku Władysław Stanisław Reymont został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla ,,za wybitny epos narodowy, powieść Chłopi”. Po prawie 100 latach na ekranach kin gości adaptacja kultowego dzieła, przyciągająca uwagę już samą stroną wizualną – jest to malowana klatka po klatce animacja, do złudzenia przypominająca stylem młodopolskie malarstwo. Ekranizacja klasycznej literatury to zawsze karkołomne zadanie. Czy twórcy filmu stanęli na jego wysokości? Czy nowi Chłopi zdobędą Oscara i niejako powtórzą sukces literackiego pierwowzoru?

Wielu spośród XIX-wiecznych polskich działaczy niepodległościowych wierzyło, iż dla sprawy polskiej ważna jest nie tylko interwencja rozgrywających europejską polityką mocarstw, ale także poparcie zagranicznych rewolucjonistów, demokratów, innych narodów walczących o swoją niepodległość, wolność czy zjednoczenie. Zwłaszcza patrioci związani z lewicą kładli nacisk na braterstwo ludów wojujących ,,za naszą i waszą wolność" i to właśnie w europejskich liberałach upatrywali się głównego wsparcia dla swoich dążeń.

Biografia Witolda Pileckiego – barwna, burzliwa, na wskroś heroiczna, a przy tym pełna tragizmu – zdawała się idealnym materiałem na scenariusz filmowy. Twórcy ,,Raportu Pileckiego”, który od 1 września gości na ekranach kin, przedstawili ją rzetelnie i solidnie, chociaż czegoś tej produkcji zabrakło… Być może pewnej artystycznej spójności i zamysłu?