Opowieści Kresowe

W sowieckiej i postsowieckiej propagandzie – bądź co bądź, rzutującej także na zachodnie wyobrażenia – utrwalił się stereotyp cichego, spolegliwego Białorusina, nade wszystko kochającego pokój i z pokorą znoszącego wszystkie przeciwności losu. Istnieje nawet białoruskie słowo, którym zwykło się określać charakter narodowy Białorusinów – памяркоўны (pamiarkouny). Chętnie wplatają je w swoje wypowiedzi nawet rosyjskojęzyczni przedstawiciele nomenklatury, łącznie z samym Alaksandrem Łukaszenką. ,,I nasi ludzie, pamiarkouni, jak to u nas się mówi, ostrożna, rozsądna Białoruś, zamknąwszy oczy, zagłosowała na tego chłopca. Na mnie” – tłumaczył w 2003 powody swoje zwycięstwa (w wyborach, tradycyjnie, poprzedzonych rozprawą z opozycjonistami i uznanych za niedemokratyczne przez zachodni świat…).

Przetrwania narodu białoruskiego wraz z jego mową i kulturą nie sposób nie uznać za historyczny fenomen. Od XVII wieku pozbawieni elit posługujących się narodowym językiem, od XVIII wieku ostatecznie pozbawieni niepodległości, rusyfikowani i sprowadzani do roli li tylko etnograficznego elementu – Białorusini nieprzerwanie żyli w warunkach niesłabnącego ucisku politycznego i obcej dominacji kulturowej. Wspomnień o własnej, niezależnej państwowości poszukiwać mogli jedynie w zamierzchłej przeszłości, a jej odnowienie przez długie lata zakrawało jedynie na utopijną mrzonkę lub polityczne szaleństwo. W warunkach niskiego rozwoju oświaty, dziewięćdziesięcioprocentowego wskaźnika analfabetyzmu, ekonomicznego zacofania i nędzy abstrakcją były zresztą same marzenia o niepodległości…

Tuż za wschodnią granicą Polski swoje korzenie ma język, który najpierw z języka dworu i elit stał się językiem ludu, później z języka ludu – językiem inteligencji, z języka inteligencji – swoistym politycznym manifestem. Co jeszcze bardziej zaskakujące – język ten zapisać można czterema alfabetami, w tym… arabskim. Znało go – przynajmniej na poziomie biernego rozumienia – wiele postaci fundamentalnych dla naszej tożsamości narodowej. Jego historia jest wyjątkowa; niemniej złożona, niejednoznaczna, barwna i tragiczna, co narodu, który… Chciałoby się napisać ,,posługuje się nim”, ale rzecz w tym, że nie byłoby to w pełni prawdą. Mowa bowiem o języku białoruskim, który UNESCO uznaje za zagrożony wyginięciem. Co jego status, ulegający na przestrzeni lat ogromnym przemianom, mówi nam o historii i charakterze narodowym samych Białorusinów?

Poprzednia część artykułu przedstawiała losy Wilna i Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie przedrozbiorowym. Na współczesny obraz miasta decydujący wpływ miały jednak przemiany, które zaszły w nim w czasach, gdy Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy. Upadek wspólnego państwa spowodował przymusowy rozwód Litwy z Koroną, a rozwój nacjonalizmów zaognił stosunki między związanymi z Wilnem narodami...

,,Opowieści Kresowe” to nowy cykl Kuriera Historycznego, badający wielowymiarowe losy wschodniego pogranicza I i II Rzeczypospolitej. Temat ten przez lata obrósł wieloma mitami i kontrowersjami, a ze względu na szczególne znaczenie Kresów w polskiej kulturze i tożsamości oraz tragiczne losy tamtejszych Polaków, wzbudza niesłabnące emocje. Wciąż żywy, rzutuje na relacje Polski z jej wschodnimi sąsiadami. Te z kolei ostatnich latach zacieśniają się i zyskują coraz bardziej strategiczne znaczenie. Nie sprawia to bynajmniej, że stają się łatwe i bliskie ideałowi… Kluczem do owocnej współpracy jest przepracowanie traum i wzajemne zrozumienie, zaś do trafnej oceny teraźniejszości – świadomość przeszłości, pełnej niejednoznacznych niuansów. Z tego powodu ,,Opowieści Kresowe” uwzględniać będą zarówno perspektywę polską, jak i litewską, białoruską czy ukraińską. Autorka ma nadzieję, że staną się punktem wyjścia do rozważań o kulturze i historii wielu sąsiednich narodów, a przede wszystkim – refleksji o ich współczesności i przyszłości. 

Wielu spośród XIX-wiecznych polskich działaczy niepodległościowych wierzyło, iż dla sprawy polskiej ważna jest nie tylko interwencja rozgrywających europejską polityką mocarstw, ale także poparcie zagranicznych rewolucjonistów, demokratów, innych narodów walczących o swoją niepodległość, wolność czy zjednoczenie. Zwłaszcza patrioci związani z lewicą kładli nacisk na braterstwo ludów wojujących ,,za naszą i waszą wolność" i to właśnie w europejskich liberałach upatrywali się głównego wsparcia dla swoich dążeń.