Rozbrajanie okupantów, przejmowanie od nich władzy, a w końcu organizowanie i przeprowadzenie zazwyczaj zwycięskich powstań na obszarze odradzającej się Rzeczpospolitej – tego dokonywali członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Ta niezwykła formacja stała się podstawą procesu wyzwolenia Polski spod jarzma zaborców.

Spór na temat przyczyn upadku I Rzeczpospolitej stanowi jeden z najważniejszych sporów w polskiej historiografii. Jednocześnie wielu badaczom umyka inne ważne wydarzenie. Jest to niedokończony proces rozpadu Rzeczpospolitej, który zbiegał się zarówno z jej likwidacją, jak i odrodzeniem.

Gdy 19 października 1466 r. podpisywano II pokój toruński, król Kazimierz Jagiellończyk mógł czuć wielką ulgę. Kończył się blisko trzynastoletni okres wojny naznaczony jego osobistymi upokorzeniami, ciężką depresją i ruiną finansową. Rekompensatą był m.in. dostęp do ujścia Wisły i dość duże wybrzeże Bałtyku. Być może wtedy wydawało się to niewiele, gdyż w państwie Jagiellonów handel był nastawiony głównie na Morze Czarne, ale już niedługo do Polski miał uśmiechnąć się los. Tylko czy daną szansę właściwie wykorzystano?

W czasach PRL to ich szlak bojowy był najbardziej eksponowanym epizodem polskiego wysiłku zbrojnego w trakcie II wojny światowej. Dziś wahadełko się odwróciło i żołnierze ludowego Wojska Polskiego zostali zepchnięci na margines. Niektórzy odmawiają im nawet polskości. Padają obraźliwe określenia o „polskojęzycznej części Armii Czerwonej”. Wystarczy jednak zastanowić się nad ówczesną sytuacją Polski, by zorientować się, że nie są to oceny sprawiedliwe.

Po 1863 roku kolejne z rzędu przegrane powstanie zrodziło w Polakach potrzebę szukania jakiejś innej drogi, która zapewni ich narodowi możliwość swobodnej egzystencji i rozwoju. Niektórzy porzucili wszelkie marzenia o niepodległości i próbowali przekonać rodaków do lojalnej postawy wobec dworów państw zaborczych. Inni skupili się na pracy organicznej chcąc podnieść stan gospodarczy i społeczny ziem polskich, odkładając przy tym wszelkie idee walki zbrojnej przynajmniej na jakiś czas. Wszystkich jednak przebił pewien kurlandzki szlachcic, który wymyślił przeniesienie Polski na Pacyfik.

W Czechach istnieje pojęcie „kompleksu monachijskiego”. Można je przyrównać do naszego syndromu „IV rozbioru Polski”, tudzież „zdrady jałtańskiej”. Otóż, wśród naszych południowych sąsiadów panuje dość powszechne przekonanie, że w 1938 roku Zachód, na czele z Wielką Brytanią i Francją ich „zdradził” – ponad głowami Czechów (i Słowaków) dogadał się z Hitlerem i pozwolił na rozbiór ich państwa. Jednak jeżeli przyjrzeć się dokładniej tym wydarzeniom, to Monachium było jednym z największych sukcesów dyplomacji czeskiej w dziejach.

Istnienie Rzeczpospolitej Trojga Narodów można liczyć nie w latach, a w miesiącach. Powstała w okresie największego kryzysu na Ukrainie, który pociągnął ten kraj do ruiny. Tworzyli ją ludzie, którzy byli mistrzami lawirowania, niejednokrotnie posądzani o kierowanie się jedynie własnym interesem. A jednak! Wykuty w tych warunkach projekt miał inspirować jeszcze przez następne wieki.

Powstanie styczniowe stanowiło nie tylko koniec kolejnego zrywu, ale również faktyczny koniec I RP. Z popowstaniowego szoku wyłaniało się myślenie o zupełnie innym rodzaju państwa. Po drodze jednak pojawiły się pomysły, by w ogóle dać sobie spokój z myśleniem o niepodległości.