Bronisław Piłsudski (1866-1918), starszy o rok brat marszałka Polski Józefa, dla etnografów jest kimś niezwykle wyjątkowym. Co ciekawe, mimo swoich nieocenionych zasług dla światowej nauki, jest znany niewielkiemu gronu ekspertów i pasjonatów, zaś w Polsce jego nazwisko kojarzy się wyłącznie z jego bratem. Tę sytuację wypadałoby zmienić i przybliżyć naukowe dokonania, i życiorys tego niebywale barwnego człowieka.

Polak na Dalekim Wschodzie

W 1887 roku za domniemamy udział w spisku na życie cara Rosji Aleksandra III Bronisław Piłsudski został skazany na piętnaście lat ciężkich robót i zesłany na Sachalin. Tam właśnie rozpoczął swoje pierwsze etnograficzne badania nad ludnością Ajnów. I choć nigdy nie był z wykształcenia etnografem, a przez wyrok za udział w spisku zmuszony był przerwać studia prawnicze na Uniwersytecie w Petersburgu, to jego naukowy testament jest jedynym na świecie tak precyzyjnie i drobiazgowo pozyskanym osobiście przez tego wybitnego naukowca materiałem o życiu, kulturze, obyczajach, obrzędach i języku etnicznej ludności Ajnów.

Jego zbiory naukowe przechowywane są m.in. w bibliotece Uniwersytetu Tomskiego, a także Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”. Liczą około trzystu fotografii prezentujących Ajnów, ich domostwa, unikatowe obyczaje, a także dokumenty zawierające spisane podania ustne i legendy tej kultury Dalekiego Wschodu, utrwalone na wałkach woskowych bajki i pieśni Ajnów. Stworzył też słownik tłumaczący ponad dziesięć tysięcy słów z języka tego ludu.

Znając od podszewki społeczność Ajnów, obcując z nim przez 19 lat, a także biorąc sobie za żonę Ajnuskę, notabene kuzynkę lokalnego przywódcy, Piłsudski był jedynym badaczem, który przeprowadził skrupulatne i pogłębione badania terenowe tej zagrożonej wyginięciem ludności. Za liczne zasługi, jakich dokonał dla tej mniejszości 19 października 2013 r. na terenie Muzeum Ajnów w Shiraoi w Japonii odsłonięty został jego pomnik. W tym miejscu warto omówić jedno z największych osiągnięć naukowych i społecznych Piłsudskiego na rzecz tej ludności.

Pedagog Dalekiego Wschodu

Działalność pedagogiczna Bronisława Piłsudskiego rozpoczęła się już w pierwszym okresie zesłania na Sachalinie, w latach 1887-1899, kiedy to zajmował się nauczaniem dzieci Rosjan i Niwchów. Doskonale zdawał sobie sprawę z potrzeby kształcenia ludności plemiennej, by nie musiały one odstawać od Rosjan i Japończyków. W wykształceniu widział szansę na podniesienie statusu społecznego mieszkańców wyspy.

Dlatego Piłsudski kształcił spośród tubylców nauczycieli. Chciał też zakładać szkółki elementarne dla ajnuskich dzieci, lecz realizację tego projektów zniweczył wybuch wojny rosyjsko- japońskiej. Wtedy to tereny te znalazły się pod japońskim panowaniem, a to wiązało się z wprowadzeniem tu japońskich regulacji w sferze oświaty.

Prawnik Dalekiego Wschodu

Bronisław Piłsudski stworzył również Projekt zasad bytu i zarządzania Ajnami z krótkimi komentarzami do poszczególnych punktów. Opracował go na polecenie generała Liapunowa. Dokument ten stał się podstawą późniejszych starań Polaka o zapewnienie ochrony prawnej i opracowanie zasad dotyczących funkcjonowania samorządu ludności Ajnów na wyspie Sachalin.

Jest to dokument, który dowodzi niesamowitej wiedzy analitycznej, prawnej, socjologicznej, ekonomicznej, społecznej i niebywałej umiejętności obserwacyjnej Piłsudskiego. W tym miejscu zawarto zwrócić uwagę na dwa poniższe artykuły tego aktu:

23. W każdej gminie winna istnieć najmniej jedna szkoła elementarna nauczająca również podstaw praktycznego rzemiosła (ciesielstwa, stolarstwa, kowalstwa, itp.), ogrodnictwa, rolnictwa oraz wiedzy niezbędnej do uprawiania rybołówstwa.

24. Nauczanie szkolne ma być obowiązkowe dla dzieci płci obojga.

Zgodnie z komentarzem Bronisława Piłsudskiego do powyższego fragmentu Projektu szkoły powinny być zaopatrywane oraz utrzymywane przez państwo i mają być ośrodkami scalającymi ludność tubylczą z Rosjanami. Szkoła ma być instytucją świecką i uczyć praktycznego zawodu. Sugerował też oddzielenie dzieci tubylczych od rosyjskich w trakcie nauki pisania i czytania, ze względu na zróżnicowanie umysłowe oraz szybkość przyswajania materiału oraz brak znajomości języka rosyjskiego, stąd też wymagana była inna metoda nauczania oraz inne środki. Ponadto sugerował obowiązek szkolny dzieci w określonym wieku, by rozwój kulturalny plemienia następował w odpowiednim czasie. Podkreślał również, że kobiety powinny mieć równy dostęp do nauczania. Pisał, że

Nie należy przypominać, że szkoły dla tubylców, przynajmniej w początkowym okresie, winny posiadać nauczycieli ideowych, wybijających się ponad przeciętność. Szkoły, szpitaliki, towarzystwo trzeźwości, podźwigną zacofane duchowo plemiona i stworzą trwałe podwaliny dla różnych przedsięwzięć o charakterze ekonomicznym, mające na celu jego dobrobyt.

W tym kontekście warto też przywołać opinię badacza losów Bronisława Piłsudskiego Antoniego Kuczyńskiego, który podkreślał, że

sposób rozumienia interesów tubylczych, połączony z wrażliwością na los społeczności, którymi się zajmował, czynił z Bronisława Piłsudskiego prekursora w regulacjach prawnych z tego zakresu.

Etnograf Dalekiego Wschodu

Choć praca nauczyciela-etnografa-prawnika na Dalekim Wschodzie przyniosła Bronisławowi Piłsudskiemu światową sławę, to w późniejszych latach całokształt jego dokonań na zesłaniu został przyćmiony przez zasługi jego młodszego brata Józefa.

Życie Bronisława Piłsudskiego to studium pomyłek, które prowadzą do docenianego dopiero po śmierci dorobku naukowego. Brat Marszałka nie miał szczęśliwego życia, w swoich pamiętnikach po powrocie do Polski pisał, że

czuję się Polakiem, za granicą jestem nawet podziwianym Polakiem, a dla swoich jestem zupełnie niepotrzebną rzeczą, najwyżej żebrakiem, który kęsek chleba może wyprosić!

Wielu wielkich ludzi miało podobnie skomplikowane życiorysy – zawiłe i wielowymiarowe – ale pozostawiło po sobie coś wielkiego. Na sachalińską wyspę Bronisław Piłsudski trafił jako zesłaniec, jednakże wyjechał już jako jeden z najwybitniejszych badaczy tamtejszych plemion. Tak bogaty życiorys to gotowy scenariusz na film.